Bác sĩ Nguyễn Khắc Viện đã ra đi vào lúc 2 giờ 45 phút ngày 10 tháng 5 năm 1997. Có lẽ với bác sĩ, còn lâu mới có một nhận định cuối cùng. Chỉ riêng việc gọi Ông là « nhà gì ? » đã làm lúng túng không ít báo chí. Nhà văn, nhà báo, nhà dịch thuật... không một định ngữ nào đính vào tên Ông, bao kết được con người và sự nghiệp Ông để lại. Nguyễn Khắc Viện, đó là con người của buổi giao thời, thời của cái mới đã được định hướng, nhưng chưa định hình. Bởi vậy, ở lĩnh vực nào, Ông cũng thấy có đất trống, cũng thấy có việc cần phải làm... Và Ông đã không ngần ngại bắt tay vào làm với một hiểu biết sâu sắc và một tiếng nói riêng, độc đáo. Phải có một độ lùi thời gian cần thiết thì người ta mới có thể thấy hết được tầm vóc của người đã khuất.
Năm 1936, sau khi đỗ 3 bằng tú tài, Nguyễn Khắc Viện từ chối con đường học để làm quan, đã sang Pháp học bác sĩ nhi khoa. Chiến tranh thế giới thứ 2 khiến Ông không về nước để thực hành nghề chữa bệnh được, Ông ở lại Pháp và tích cực tham gia vào những hoạt động yêu nước, lãnh đạo phong trào Việt kiều. Năm 1963, trở về nước, bác sĩ Nguyễn Khắc Viện được giao công tác văn hóa đối ngoại. Ông thành lập tạp chí Nghiên cứu Việt Nam, báo Tin Việt Nam và làm Giám đốc NXB Ngoại Văn (nay là NXB Thế giới). Ông đã để lại những bộ sách quý như Tuyển tập văn học Việt Nam, Lịch sử Việt Nam, Tổ quốc được tìm lại... và bản dịch Truyện Kiều ra tiếng Pháp. Có thể nói, Ông đã mang lại một phong cách làm việc mới, một kiểu tư duy mới và một ngôn ngữ mới cho tuyên truyền đối ngoại. Sau khi đã về hưu, Ông còn thành lập Trung tâm Nghiên cứu Tâm lý trẻ em, vừa để thực hiện hoài bão thuở đi học, vừa gây mầm cho một khoa học còn mới mẻ ở Việt Nam.
Ở bác sĩ Nguyễn Khắc Viện, người ta thấy có một sự kết hợp kỳ lạ giữa nền đạo lý phương Đông với những tri thức khoa học phương Tây. Ông sớm tìm thấy ở đạo Khổng những yếu tố tích cực có thể làm cơ sở đạo lý cho việc xây dựng xã hội mới. Bác sĩ Nguyễn Khắc Viện là người có chính kiến mạnh mẽ và độc đáo về con đường phát triển của xã hội Việt Nam nhưng không bao giờ rơi vào quá khích. Ông là một hình mẫu của sự kết hợp Đông-Tây của văn hóa Việt Nam trên đường hội nhập vào thế giới.
Có thể nói, dù ở trên lĩnh vực hoạt động nào, văn học, báo chí, điện ảnh, khoa học, chính trị, dưỡng sinh, đá cầu... bác sĩ Nguyễn Khắc Viện đều có một sự nhất quán. Đó là nhân cách của một người yêu nước, người cộng sản - nhân sĩ, người hoạt động xã hội dấn thân, người lao động chuyên cần và khám phá không biết mệt mỏi. Có lẽ vì thế mà trong 6 tháng trời nằm trên giường bệnh, ông vẫn sáng suốt, vẫn đọc cho người thân chép những bài báo về văn học và y học và ông ra đi với sự thanh thản của người đã làm trọn nhiệm vụ của một nhà khoa học, nhà hoạt động văn hóa.
(Hà Châu
Trích báo Hà Nội mới, ra ngày Chủ nhật 18/5/1997)
