Lắng nghe, thấu hiểu người khác cũng là nghệ thuật
Lắng nghe, thấu hiểu người khác cũng là nghệ thuật
TS.
Nguyễn Chí Thuật
Tạp chí Tri Thức Trẻ
Nhà tâm lý học Ba Lan Krytyna
Skarzyska, trong một bài viết của mình, đã có câu kết luận khiến nhiều người
phải suy nghĩ: “Chất lượng cuộc sống của chúng ta phụ thuộc khá lớn vào việc
xung quanh chúng ta có nhiều người thấu hiểu chúng ta hay không”.
Và bà đã kể lại câu chuyện có nội dung như sau: Bé trai Jasio mới trên dưới một
tuổi đã có cô em gái mấy tháng. Bữa nọ Jasio lấy ngón tay chọc vào mắt em gái.
Bố mẹ em hoảng quá vội vàng bế thốc em gái lên và mắng bé thậm tệ: “Mày
không biết mày làm thế là chọc mù mắt em hay sao!". Tác giả câu chuyện
đưa ra nhận xét: Jasio đâu phải là ông anh độc ác, nó chỉ muốn em gái mở mắt ra
xem mắt em thế nào. Cũng như phần lớn trẻ em ở tuổi mình, Jasio coi tất cả mọi
người quanh bé như những đồ vật để nó tiến hành các thí nghiệm thuần túy vật lý
học: Thử xem có thể làm gì với những “đồ vật” đó, nên đẩy ngã, giật tóc,
sờ nắn khắp nơi là chuyện bình thường.
Trẻ nhỏ không biết rằng người khác
cũng có những trạng thái nội tâm nào đó. Thậm chí nếu chúng có phát hiện ra ở
mọi người những cái mà đồ vật không có thì trong mười mấy tháng đầu đời chúng
cũng không phân biệt được những cảm nhận, mong muốn của chính mình với trạng
thái và mong muốn của người khác. Trẻ em luôn coi mình là chủ nhân của cả thế giới
chúng đang sống, cho nên chúng coi tất cả các trạng thái tâm lý của người khác
cũng giống hệt như các trạng thái của chúng. Nhà khoa học nổi tiếng người Thụy
Sĩ, Jean Piaget, đã gọi hiện tượng này là tư tưởng trung tâm nhận thức. Bằng
chứng rõ ràng nhất về tư tưởng này là việc làm của trẻ thể hiện trong trò chơi
giấu - tìm. Một cậu bé ở tuổi lên ba lên năm giấu một vật gì đó, chẳng hạn như
quả bóng hay con búp bê, ở chỗ cậu tự chọn cho mình (thí dụ trong đôi giầy của
bố), một cậu bé khác, khi đó phải ở phòng bên cạnh, không nhìn thấy, có nhiệm
vụ tìm ra đồ vật đã được bạn mình giấu đi. Nếu chúng ta hỏi: “Cháu nghĩ sao,
bạn cháu sẽ đi tìm các thứ ấy ở đâu ?” thì những trẻ em ở vào độ tuổi lên
sáu vẫn hầu như có cùng câu trả lời: trong đôi giầy của bố. Nói cách khác,
trong giai đoạn phát triển nhất định của mình, trẻ không phân biệt được cách
nhìn của mình với cách nhìn của đứa trê khác hay cách nhìn của người lớn khác.
Nó luôn có cảm tưởng rằng người khác cũng nhìn thấy, cũng biết và trải nghiệm
những cái giống y như nó, mặc dù các tình huống là hoàn toàn khác nhau. Quan sát
phản ứng của những đứa trẻ cùng lứa tuổi bị coi là đồ vật (như việc em gái khóc
do nó cố làm em mở mắt ra, hoặc tiếng kêu cũng những giọt nước mắt của bạn trai
bị lấy mất quả bóng, bạn gái bị giật tóc), cũng như nhìn thấy phản ứng của
người lớn trước những hành động mang tính thăm dò, phát hiện của chúng, trẻ dần
dần học được một điều rằng những người khác cũng có sự cảm nhận và nhu cầu nào
đó, rằng không phải bao giờ họ cũng muốn những em tưởng tự như chúng, rằng đôi
khi chỉ đơn giản là cngười ta không nhìn ra cái mà chúng đang nhìn thấy. Các
công trình nghiên cứu cũng chỉ ra rằng trẻ em ở độ tuổi lên năm lên sáu đã biết
làm theo nguyên tắc: “Ta sẽ nhìn thấy gì khi ta ở vị trí của bạn kia”’.
Dần dần từng bước, chúng ta học cách
ly tâm, tức là chúng ta được chuẩn bị về mặt nhận thức vượt ra khỏi cái không
gian của riêng mình, bước vào một không gian khác. Chúng ta có đủ khả năng vứt
bỏ tư tưởng, trung tâm nhận thức. Nhưng liệu như vậy đã phải là chúng ta đang
lớn dần, vượt ra khỏi nó chỉ một lần và vĩnh viễn, để rồi với tư cách người lớn,
chúng ta sẵn sàng đi theo xu hướng phát hiện ra sự khác biệt ở người thứ hai
đồng thời hiểu rõ quan điểm của người ấy không? Tại sao ở người lớn vẫn có
chuyện ai đó không đủ khả năng vượt ra khỏi cái không gian nhỏ hẹp của mình? Có
ba nhóm yếu tố có thể được coi là quan trọng nhất: Những vấn đè gặp phải với
cái “tôi” cá nhân, với sự tự đánh giá mình và với nhận thức về giá trị
bản thân, coi hình ảnh mình như một khuôn mẫu hay công cụ để hiểu người khác,
lười biếng về mặt nhận thức, tức là thiếu suy nghĩ, thiếu cân nhắc, không có ý
chí và năng lực lắng nghe.
Thấu hiểu người khác là phát hiện
chính xác nhu cầu, mục đích, nỗi lo lắng, niềm hy vọng, cách nhìn thế giới các
mối quan tâm, hiện trạng cảm xúc của người đó.
Để có thể thấu hiểu người khác, cần
phải thật sự quan tâm đến anh ta, phải dành cho anh ta khoảng thời gian nhất
định của mình, phải có năng lực nhận thức và phải có nhiệt tình. Nhưng chúng ta
có thể tập trung vào người khác thế nào được khi chúng ta còn bận bịu với bao
suy nghĩ về các vấn đề của chính mình, khi bản thân chúng ta còn chưa biết được
là mình thuộc loại thông minh hay đần độn, mình là người bạn tốt hay cũng chỉ
là một kẻ xấu xa, đểu cáng, khi chính chúng ta còn chưa xoay xở được với bao
thứ trách nhiệm được giao ở cơ quan, còn con cái chúng ta thì học hành chẳng
đâu vào đâu ở trường? Trong rất nhiều công trình nghiên cứu xã hội học, người
ta đã chỉ ra rằng phát hiện chính xác ở người khác (cả người quen cũ và người
mới quen), những lầm lẫn trong việc gán nguyên nhân cho hành động của người
thân nhất (vợ, chồng, cha, mẹ, con cái) thường có nguồn gốc ở những vấn đề liên
quan đến việc tự đánh giá thấp bản thân. Chẳng hạn như các công trình nghiên cứu
do bà Maria Jarymowicz và các cộng sự của bà tiến hành đã chỉ rõ rằng những người
tự đánh giá mình thấp thì cũng đánh giá thiếu chính xác nhất xúc cảm của người
khác, còn những người đánh giá tích cực, trung thực về bản thân mình thì bao
giờ cũng hiểu người khác một cách đúng đắn nhất. Chưa hết, nếu những người đang
trải qua nỗi khó khăn, buồn phiền liên quan trực tiếp đến bản thân mình được
tác động để nâng cao những đánh giá vẻ bản thân thì về cơ bản họ sẽ trở nên
nhạy cảm hơn trước nhu cầu và những vấn đề đang gặp phải của người khác, họ
hiểu thấu hơn những người kể trên.